Sztuka a historia w ekspozycjach muzeów artystycznych

Abstrakt

Sednem ekspozycji w Rijksmuseum jest narracja o historii Holandii poprzez opowieść o dziejach jej sztuki. Artykuł pokazuje to założenie ekspozycyjne na tle dziejów relacji między sztuką a historią w prezentacjach muzealnych od XVIII do XXI wieku. Autorzy dokonują przekrojowej analizy zjawisk i tendencji, takich jak: ewolucja od uniwersalistycznego encyklopedyzmu i przekonania o jednorodności Sztuki i Natury do rozdzielenia gatunków (np. pinakoteki, gliptoteki) oraz do podziału muzeów na artystyczne, oparte na antropocentrycznej koncepcji Sztuki jako wytworu mocy twórczych Człowieka i na muzea historii naturalnej, poddanej prawom Natury. Następnie omówiona została apologia sztuki wysokiej (głównie malarstwa i rzeźby) przy jednoczesnej deprecjacji rzemiosł artystycznych, sztuk stosowanych i użytkowych (programowo wyrugowanych z muzeum Sztuki) oraz przemiany pojęcia twórczości: od oświeceniowego kultu sztuki uniwersalnej i ponadczasowej przez koncepcję sztuki etniczno-narodowej, osadzonej w konkretnych okresach czasowych i dzielonej na „szkoły artystyczne” poszczególnych krajów i regionów, po historię sztuki jako historię stylów. Zmiany te pociągnęły za sobą zmianę modelu ekspozycji: porzucono zasadę dekoracyjnego komponowania obrazów i rzeźb („reguła klombu”) na rzecz naukowo-historycznego uporządkowania według „szkół” oraz chronologii, a następnie aranżowania sal i gabinetów poświęconych określnym epokom stylowym („wnętrza z epoki”). Szło z tym w parze uznanie obiektów użytkowych i rzemiosła artystycznego za równoprawną sztuce wysokiej emanację „ducha narodowego”, wynikające z „unarodowienia” pojęć sztuki i historii, a zrodzone z mediewalizmu początków XIX wieku, oraz finalne włączenie sztuk utylitarnych do kanonu muzealnego jako przejawów technologicznego postępu cywilizacji ludzkiej. Na koniec przedstawione zostało zjawisko upolitycznienia i uspołecznienia narracji muzealnych w drugiej połowie XX wieku na przykładzie Musée d’Orsay w Paryżu, gdzie mamy do czynienia z równym udziałem wątków historii sztuki i historii polityczno-społecznej – zestawionych ze sobą, lecz nadal odrębnych. Na tym tle autorzy analizują ekspozycję Rijksmuseum w Amsterdamie (2013) jako jedyny udany przykład połączenia obu narracji – historii narodu (holenderskiego) i dziejów (jego) sztuki. Ze względu na specyfikę zbiorów (niemal wyłącznie sztuka holenderska) nie jest to jednak rozwiązanie modelowe dla innych muzeów. Postscriptum artykułu stanowi przegląd działań dekolonizacyjnych podejmowanych w Rijksmuseum w latach 2015–2023, ocenionych krytycznie jako nieskuteczne wobec obecnych wyzwań polityczno-kulturowych i nieobecne na stałe w publicznej ekspozycji zbiorów.