Wieczerza w Emaus w twórczości Jacka Malczewskiego. Zmiany w tradycji obrazowej w świetle modernistycznego kryzysu wiary chrześcijańskiej

Abstrakt

W sztuce Jacka Malczewskiego ważne miejsce zajmuje tematyka religijna związana z chrześcijaństwem. W artykule analizowane są wszystkie znane obrazy olejne artysty przedstawiające Wieczerzę w Emaus. Na większości z nich Jezus oraz uczniowie noszą żołnierskie szynele, na niektórych Chrystus ma rysy Malczewskiego. Dotąd traktowano te dzieła jako wyraz nadziei malarza, że swoją twórczością może obudzić nadzieje Polaków na odzyskanie przez ich ojczyznę niepodległości – tak jak Chrystus, ukazując się uczniom po swoim Zmartwychwstaniu, przywrócił im poczucie sensu życia. Nie brano dotąd pod uwagę, że uczniowie na obrazach Malczewskiego nie zdradzają, że rozpoznali Zbawiciela. Najwcześniejsza wersja – ta z 1897 roku – ukazuje jeszcze zróżnicowaną reakcję uczniów na gest łamania przez niego chleba. Na późniejszych obrazach uczniowie wpatrują się w chleb, jednak nie dostrzegają w nim znaku przemienienia albo odwracają wzrok zmieszani. Tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie o przyczyny ewidentnych odstępstw obrazów Malczewskiego od tradycji ikonograficznej. Postawiona została teza, że obrazy odnoszą się do postrzegania postaci Chrystusa w epoce, w której tworzył Malczewski, naznaczonego rewizją rozumienia sensu i dziejowej roli chrześcijaństwa prowadzoną na gruncie naukowej krytyki Biblii – zwłaszcza prac Ernesta Renana – oraz filozofii Fryderyka Nietzschego. Ostatni z omawianej serii obrazów, powstały ok. 1925 roku, został zinterpretowany jako podsumowanie, w którym Malczewski zwizualizował ideę ewangelicznej Eucharystii jako tajemnicy, której sensu można doświadczyć jedynie w liturgii.